2018 թվականի գարնանը Թուրքիայի Գիրեսուն քաղաքում տեղի ունեցավ Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Վրաստանի պաշտպանական գերատեսչությունների ղեկավարների հերթական հանդիպումը։ Արդյունքում կազմվել է պաշտպանության ոլորտում փոխըմբռնման և համագործակցության հուշագիր, որը ստորագրել են Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար գեներալ-գնդապետ Զաքիր Հասանովը, Թուրքիայի ազգային պաշտպանության նախարար Նուրեթթին Ջանիկլին և Վրաստանի պաշտպանության նախարար Լևան Իզորիան։
Դեռևս 1992 թվականին Թուրքիան և Ադրբեջանը համաձայնագիր են ստորագրել զինված ուժերի կրթության և վերապատրաստման ոլորտում համագործակցության մասին։ Անկարան ակտիվորեն աջակցել է Բաքվին 1991-1994 թվականներին ղարաբաղյան հակամարտության ժամանակ եւ նույնիսկ միացել է Հայաստանի տնտեսական շրջափակմանը։
Թուրքիան նաև աջակցել է Ադրբեջանին 2001 թվականին Ալով հանքավայրի շուրջ ադրբեջանա-իրանական հակամարտության ժամանակ: Նա նաև միակ երկիրն էր, որը ռազմական աջակցություն ցուցաբերեց Բաքվին 2001 թվականի հուլիսին, երբ Իրանը ռազմական նավերի օգնությամբ արգելափակեց Արազի նավթագազային բլոկի աշխատանքները: Թուրքական F-16 կործանիչների էսկադրիլիայի ժամանումը Բաքու վերջ դրեց այս ոլորտում Իրանի հավակնություններին։
ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Թուրքիան ակտիվորեն մասնակցել է ադրբեջանական բանակի արդիականացմանն ու մատակարարմանը, ինչպես նաև ադրբեջանական զինված ուժերի վերակազմավորմանն ու վերազինմանը ՆԱՏՕ-ի չափանիշներին համապատասխան։ Ադրբեջանական կուրսանտները վերապատրաստվել են թուրքական ռազմական ճամբարներում, այդ թվում՝ Արևմտյան Հայաստանում քրդերի դեմ իրական մարտական գործողություններում։ Ադրբեջանական խաղաղապահ գումարտակը, որպես թուրքական ստորաբաժանումների մաս, մասնակցել է 1999 թվականին Հարավսլավիայում և 2003 թվականին Իրաքում իրականացվող գործողություններին:
2010 թվականին Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև ստորագրվել է ռազմավարական գործընկերության և փոխօգնության մասին համաձայնագիր։ Բաքուն և Անկարան պայմանավորվել են ռազմական անձնակազմի վերապատրաստման և բանակի արդիականացման ոլորտում համագործակցության, համատեղ ռազմական գործողություններին և կանոնավոր համատեղ զորավարժություններին մասնակցելու շուրջ։ Համաձայնագրում մասնավորապես ամրագրված էր երրորդ երկրների կողմից ագրեսիայի դեպքում միմյանց օգնություն ցուցաբերելու մասին։
Ադրբեջանի և Թուրքիայի ռազմաքաղաքական մերձեցումը գրավել է Վրաստանի ուշադրությունը, որի զինված ուժերը 2012 թվականին առաջին անգամ մասնակցել են ադրբեջանա-թուրքական զորավարժություններին։ Ավելի ուշ որոշվեց տարածաշրջանային ռազմական դաշինքը դարձնել եռակողմ։
2014 թվականի օգոստոսին Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Վրաստանի միջև ձեռք բերվեց դիվանագիտական նոր ձևաչափի ստեղծման վերաբերյալ պայմանավորվածություն։ Տարին երկու անգամ սկսվեցին անցկացվել պաշտպանության նախարարների եռակողմ հանդիպումներ։ Կողմերը համատեղ զորավարժությունները դարձրել են կանոնավոր՝ պայմանավորվելով դրանք անցկացնել ամեն տարի ամռան սկզբին։
2013 թվականի ամռանը՝ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարի ԱՄՆ այցի նախօրեին, Ադրբեջանի Միլլի Մեջլիսի անվտանգության և պաշտպանության հանձնաժողովի անդամ Զահիդ Օրուջն ասել էր, որ իր երկիրը և Թուրքիան արդեն սկսեց ստեղծել միասնական բանակ։ Երկու երկրների համագործակցության բանաձևը, ինչպես այն հնչեցրեց Զ. Օրուջը, հնչում է այսպես՝ «մեկ ազգ, մեկ բանակ»։
2014 թվականից ի վեր երեք երկրների պաշտպանության նախարարների միջև տեղի է ունեցել հինգ հանդիպում, որոնցից առաջինը կայացել է նույն թվականի օգոստոսի 19-ին Նախիջևանում։
Եռակողմ երկխոսության թեմաներից են տարածաշրջանային անվտանգությունը, երկրների տարածքային ամբողջականության ապահովումը, ենթակառուցվածքների պաշտպանությունը, ահաբեկչության դեմ պայքարը և կիբերանվտանգությունը։
Ռազմական համագործակցության ընդունված մոդելի համաձայն՝ ամեն տարի անցկացվում են «Կովկասյան արծիվ» զորավարժությունները, որոնց մասնակցում են երեք երկրներից յուրաքանչյուրի հատուկ նշանակության ջոկատները։ Վերջին տարիներին նրանց համատեղ զորավարժությունների հիմնական նպատակն է եղել ենթակառուցվածքային օբյեկտների, առաջին հերթին ռազմավարական խողովակաշարերի պաշտպանության մշակումը:
Ռազմական ոլորտում համագործակցությանը զուգահեռ՝ Ադրբեջանի, Վրաստանի և Թուրքիայի արտգործնախարարները պարբերաբար հանդիպումներ են ունենում (Բաթումի 2013, Գյանջա 2013, Կարս 2014 թ.), որոնց հիմնական թեման տնտեսական համագործակցությունն է և համատեղ ենթակառուցվածքային նախագծերի զարգացումը։
Հայաստանը հայտնվել է Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Վրաստանի աշխարհագրական կենտրոնում։ Նրա բնական դաշնակիցը Իրանն է, որը հազարամյակներ շարունակ հակադրվում է, այսպես կոչված, Թուրանին, այսինքն՝ թյուրքական ցեղերի ու ժողովուրդների համախմբմանը՝ փակելով նրանց ճանապարհը դեպի Եվրոպա և Փոքր Ասիա։ Իրանի դերը Թուրանի զսպման գործում պակաս մեծ չէ, քան Չինաստանինն ու Ռուսաստանինը, ասում են պատմաբանները։
Խորհրդային Միության փլուզումն արմատապես փոխեց աշխարհաքաղաքական իրավիճակը Մերձավոր Արևելքում։ Թուրքիայի՝ որպես Արևմտյան Ասիայի ամենամեծ տերության նշանակությունը մեծացավ, իսկ Իրանի դիրքերը նկատելիորեն թուլացան, ինչը կապված է նաև Արևմուտքի հակաիրանական դիրքորոշման հետ։
Տարածաշրջանային հավասարակշռության փոփոխությունը՝ հօգուտ Թուրքիայի, պայթյունավտանգ իրավիճակ ստեղծեց Հյուսիսային Իրանում՝ այսպես կոչված իրանական Ադրբեջանում, որտեղ ուժեղացավ մտավորականության պանթուրքիստական մտածողությամբ շերտը, որը դարձավ թուրքական էքսպանսիայի գաղափարների էպիկենտրոնը։
Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Վրաստանի եռակողմ ռազմաքաղաքական դաշինքի ձևավորումն է՛լ ավելի է ապակայունացնում իրավիճակը Իրանի գրեթե բոլոր սահմանների մոտ։
Մինչ օրս Հայաստանի հետ սահմանը Իրանի միակ հանգիստ սահմանագիծն է։
Իրանի գլխավոր հակառակորդները, բացի Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Վրաստանի եռյակից, համաշխարհային հարթակում ԱՄՆ-ն, Իսրայելն ու Սաուդյան Արաբիան են։
Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ Հարավային Կովկասի աշխարհաքաղաքական և աշխարհատնտեսական հակամարտության քարտեզը, որում ներգրավված են ոչ միայն տարածաշրջանային դերակատարներ, այլև արտաքին խաղացողներ, ունի շատ բարդ կոնֆիգուրացիա, որը հիմք է տալիս կանխատեսելու երկարատև կոնֆլիկտային փուլ։
Իսկ թե ինչ դիրքավորում ուներ Վրաստանը 2020 թվականի Արցախյան պատերազմի ժամանակ, տեսավ ողջ աշխարհը։ Արդյո՞ք ռազմաքաղաքական համագործակցության փաստաթղթերում նշված է, որ Վրաստանից Հայաստան պետք է արգելվի անգամ հումանիտար օգնության մուտքը, դժվար է անգամ պատկերացնել։
Մեր ընթերցողի հորիզոնից չպետք է վրիպի նաև 2022 թվականի սեպտեմբերի 18-ին ԱՄՆ Կոնգրեսի ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ Նենսի Փելոսիի ելույթը «Ավարայրի ճակատամարտ» կտավի դիմաց, որին նա մատնացույց արեց, որ Հայաստանն ու Պարսկաստանն ունեցել են շատ խրթին ու արյունոտ համատեղ պատմություն։