Աշխարհում հայտնի «Մտքի ֆաբրիկանները (կամ ուղեղային կենտրոնները)» ակտիվորեն մշակում են այսպես կոչված ժողովրդական բարեփոխումների սցենարներ, որոնք հայտնի են «գունավոր հեղափոխություններ (ԳՀ)» անվանումով: Դրանք այսօր քննադատվում են և՛անարդյունավետության, և՛ բազմամակարդակ անորոշության հաստատման համար: «ԳՀ» շուրջ ծավալված քաղաքական բանավեճում Հարվարդի համալսարանի Քենեդու անվան Պետական կառավարման դպրոցի ԶԼՄ-ների և հանրային քաղաքականության կենտրոնի պրոֆեսոր Ժոզեֆ Ս. Նայը շրջանառեց «փափուկ ուժի», «ճկուն իշխանության հզորություն» եզրույթները՝ հիմնավորելով այսպես կոչված «փափուկ ուժի» (soft power) տեսության տեխնոլոգիան: Ուշագրավ է այն փաստը որ Ժոզեֆ Ս. Նայի այս տեսությունը և՛ ակադեմիական, և՛ գործնական քաղաքականության արդյունք է:
Ժոզեֆ Ս.Նայը Բ. Քլինտոնի վարչակազմում աշխատել է Պենտագոնի ղեկավարի` միջազգային անվտանգության գծով օգնականի պաշտոնում, 1993-1994թթ. գլխավորել է ԱՄՆ հետախուզության ազգային խորհուրդը: Ժ.Նայը եղել է Եռակողմ հանձնաժողովի գործադիր կոմիտեի անդամ, պարբերաբար մասնակցել է Միջազգային հարաբերությունների կոմիտեի նիստերին: Նա եղել է տնօրեն Արևելք-Արևմուտք անվտանգության ուսումնասիրությունների ինստիտուտում և Ռազմավարական ուսումնասիրությունների միջազգային ինստիտուտում: Օբամայի օրոք ներգրավվել է երկու նոր հետազոտական նախագծերում` «Հանուն նոր ամերիկյան անվտանգության» և «ԱՄՆ ազգային անվտանգության բարեփոխումներ»: Դոկտոր Նայի տեսական դրույթներն ունեն հստակ գիտավերլուծական ու կիրառական նշանակություն, և ուղղված են Արևմուտքի, առաջին հերթին ԱՄՆ-ի հեգեմոնիայի ընդլայնմանը:
Իմիջայլոց, նման անցումները գիտությունից քաղաքականություն, քաղաքականությունից հետախուզություն և հետախուզությունից գիտություն, Արևմուտքում լայնորեն տարածված պրակտիկա է, որի բացառիկ նպատակը այս կամ այն էլիտար խմբերի շահերի առավելագույնս լայնորեն առաջ տանելն է: Այս համատեքստում Ս.Նայի «SOFT POWER»-ը վճռական դեր խաղաց սառը պատերազմում և որոշակիորեն դրսևորվում է 21-րդ դարում, քանի որ իշխանության (կամ՝ ազդեցության) այս տեսակն անմիջականորեն կապված է տեղեկատվական հեղափոխության հետ, տեղեկատվության բուն ծավալի աճի, ինչպես նաև Համացանցի շնորհիվ այդ տեղեկատվության տարածման լայնամասշտաբության և արագության հետ:
Հանդես գալով ռազմական ուժի կիրառումից հեռանալու օգտին` Ժոզեֆ Նայն առաջարկում է հարկադրել ներքին փոփոխությունների առաջխաղացումը՝ նորմերի և արժեքների մանիպուլյացիաների ճանապարհով: Նայը գտնում է, որ Արևմուտքի ներքին նվաճումների և միջազգային ձեռբերումների ցուցադրումը հաղորդակցության բազմաթիվ ալիքների միջոցով, ամենայն հավանականությամբ, շահավետ կլինի ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի համար: «Գրավչությունը» կարող է վերաբերվել քաղաքական արժեքներին (ժողովրդավարություն, ազատություն, արդարություն), մշակութային արտեֆակտերին (փոփ-երաժշտություն, արվեստ) և սպառման առարկաներին (Մակ Դոնալդս, բջջային հեռախոսներ):
Հիմնական ռազմավարությունը քաղաքացիների նորմերի և արժեքների մանիպուլյացիաների ճանապարհով ներքին փոփոխությունների առաջմղումն էր:
«Մեր ուժի կիրառումից օգուտ են քաղելու ավելի շուտ այն երկրները, որոնք ամենաշատն են մոտեցել ազատականության, բացախոսության և ինքնավարության գլոբալ նորմերին, որոնց առավել հասանելի են հաղորդակցման բազմաթիվ ուղիները և որոնց նկատմամբ վստահության մակարդակը մեծանում է` դրանց ներքին և միջազգային նվաճումների հաշվին»: Այս չափումներով ԱՄՆ և Եվրոպայի իշխանությունները զգալի առավելություններ ունեն: Այս տեսակետի վրա հիմնված արտաքին քաղաքականությունն իր մեջ ներառում է քաղաքացիական հասարակության միավորումներին աջակցման օգտագործումը ավտորիտար պետություններում` խաղաղ և օրինական միջոցներով վարչակարգի փոխարինում իրականացնելու նպատակով: Այս դիրքորոշմանը հետևողականորեն հարում էին ԱՄՆ բոլոր վարչակազմերը: 2005 թ. Ջորջ Բուշը իր երդմնակալության զեկույցում հստակորեն հասկացնել տվեց, որ «ժողովրդավարական շարժումների և ինստիտուտների ծիլերի որոնումը և աջակցումն ամեն մի ազգության մեջ` ահա թե ինչում է ԱՄՆ քաղաքականության էությունը»:
Ինսուրգենտները` բողոքի կրիչները, շեշտը դնում էին ազատության, մասնավոր սեփականության նկատմամբ իրավունքի, շուկայական մեխանիզմների և պետական կարգավորմանը հակադրվելու վրա:
SOFT POWER-ի գլխավոր իմաստը քաղաքական իշխանությունը մատչելի ու թափանցիկ դարձնելն է: Այդպիսի իշխանությունը հիմնված է հերոսացման ձգտող «ակտիվիստների» վրա: Միաժմանակ, SOFT POWER-ը «տեղեկատվության և կերպարների իշխանությունն է», որը, միաժամանակ, բավականին հեշտ կառավարվող է: Դրանում գլխավորը ոչ նյութականությունն է, տեղեկատվայնությունը և դյուրաշարժությունը (Най Дж.С. Гибкая власть. Как добиться успеха в мировой политике. М.: ФСПИ Тренды, 2006. С. 176–177, 180): Տեղի է ունենում գիտակցության «վերակոդավորում», ինչն էլ, իր հերթին, պահանջում է ոչ միայն տեղեկատվական, այլև խորհրդանշական աշխարհի փոփոխություն: Ընդ որում, հենց խորհրդանշական աշխարհն է առավել նշանակալի, քանի որ դեպի այդ աշխարհն է հիմնականում կողմնորոշվում հասարակության սոցիալական հիշողությունը, որը թույլ է տալիս նրան դիմակայել ինչպես արտաքինից եկող քայքայմանը, այնպես էլ ինքնաարդիականացմանը: Այդ գործընթացն ընթանում է այսպիսի սխեմայով.
- Տեղի է ունենում ծիսային գոտու փոխարինում` հասարակությունը վերացնում է իր նախկին աստվածների պաշտպանությունը` սկսվում է քննադատությունը, որը տեղ է ազատում նոր աստվածների համար:
- Նոր ծիսականությունը մարմնավորվում է խորհրդանիշների ճշգրիտ ընտրության մեջ` տեղի է ունենում քաղաքների, փողոցների անվանումների, ինչպես նաև հուշարձանների փոխարինում:
- Նախորդ փուլերի արդյունքում տեղի է ունենում ագրեսիայի գոտու փոխարինում` հասարակությունը փոխում է հիերարխիան «թշնամի-բարեկամ» համակարգում:
- Հին տեքստերը կորցնում են իրենց արդիականությունը, արտադրվում են մեծ քանակի գաղափարախոսական տեքստեր, որոնք կոչված են հիմնավորելու քաղաքական դեկորացիաների փոփոխությունը:
- Քաղաքական բեմ են բարձրանում վերբալ պլանի մասնագետներ` լրագրողներ, գրողներ, գիտնականներ (ավելացնենք նաև բլոգերներին, մարգինալ ակտիվիստներին):
Անկառավարելի թվացող խորհրդանշական գործընթացներն իրականում հստակորեն ուղղված են որոշակի նպատակի…»: Արդի քաղաքական տեխնոլոգները գերազանց օգտագործում են խորհրդանիշների նշանակությունը: Այս համատեքստում խորհրդանիշների համակարգերը ներգործում են նախ ենթագիտակցության վրա, մարդկային պարզ ընդհանրացված հույզերի վրա (օր.՝ նախանձ, կատաղություն, զզվանք, վայելք, վախ), որոնք ճնշում կամ գրգռում են կամային գործողությունները: Ապա արդիականացնում են սոցիալական փորձը (անձնական, ցեղային, էթնիկ, կրոնական, ազգային, էլիտար) և դրանով իսկ մղում են ինքնանույնականացման, ընտրության և գործունեության: Միաժամանակ ստեղծում են «Օտար-յուրային» դիխոտոմիայի շրջանակներում իրականացվող հասարակական գիտակցության մանիպուլյացիայի այնպիսի մակարդակ, որը տարբերակում է զինակիցներին և բացահայտում է հակառակորդներին՝ համախմբելով ընկերակցությանը կոնկրետ տարածությունում և ժամանակի մեջ:
Փաստորեն «SOFT POWER»-ը ենթադրում է աշխատանք գիտակցության հետ` տեղեկատվության, գիտելիքների և մշակույթի միջոցով: Ինչպես գրում է Ջ.Ս.Նայը, դա կոնկրետ արտահայտում է «այն իդեալները և արժեքները, որ Ամերիկան «արտահանում է» կես միլիոնից ավելի օտարերկրյա ուսանողների ուղեղներ, ովքեր ամեն տարի սովորում են ամերիկյան համալսարաններում, իսկ հետո վերադառնում են իրենց հայրենի երկրները, կամ ասիացի ձեռնարկատերերի գիտակցության մեջ, որոնք տուն են վերադառնում Սիլիկոնե հովտում աշխատելուց կամ վերապատրաստվելուց հետո, ուղղված են այն բանին, որպեսզի «հասնեն» մինչև իշխանական վերնախավեր»:
Այսպիսով, «SOFT POWER»-ը միայն կրթության ճանապարհով «թույլ է տալիս որոշակի աշխարհայացք ձևավորել օտարերկրյա հյուրերի մոտ, որով արտահայտվում են բուն ընդունող երկրի արժեքային կողմնորոշիչները և որը թույլ են տալիս կեցության երկրի նկատմամբ բարեհաճ վերաբերմունք ակնկալել նրանց կողմից ապագայում: «SOFT POWER»-ը ի վիճակի է օգտագործել մշակութային, տեղեկատվական, հետախուզական, ցանցային, հոգեբանական և այլ տեխնոլոգիաների ամբողջ սպեկտրը:
Այս ամբողջը միասին վերցրած թույլ է տալիս համաձայնվել Ջ.Ս.Նայի գրքում բերված` գերմանացի հրատարակիչ Յ.Յոֆֆեի կարծիքի հետ. «Ամերիկայի մեղմ իշխանությունը նույնիսկ ավելի նշանակալի է, քան նրա ռազմական կամ տնտեսական հզորությունը: Ամերիկյան մշակույթը, միևնույն է, բարձր մակարդակի է այն թե ցածր, ամենուր թափանցում է մի այնպիսի ինտենսիվությամբ, որը դիտվում էր միայն Հռոմի կայսրության ժամանակներում, սակայն նոր բնորոշ առանձնահատկությամբ: Հռոմի կամ Խորհրդային Միության ազդեցությունը մշակույթի ոլորտում, ասես կանգ էր առնում նրանց ռազմական սահմանների մակարդակում, սակայն ամերիկյան ճկուն համակարգն իշխում է մի կայսրության վրա, որտեղ արևը երբեք մայր չի մտնում»:
2001թ. սեպտեմբերի 11-ից հետո ԱՄՆ վիթխարի ֆինանսական ռեսուրսներ մոբիլիզացրեց և ստեղծեցին մոտ 350 (!) նոր տարբեր ծրագրեր` կրթության, մշակույթի և տեղեկատվության ոլորտում` զարգացող երկրներում ժողովրդավարության առաջ մղման և դեպի ԱՄՆ արժեքներն և քաղաքականությունը կողմնորոշված քաղաքացիների շերտ ստեղծելու համար: Բոլոր ծրագրերը միավորվեցին մասշտաբային նախագծում, որն ստացավ «Մերձավոր Արևելքում գործընկերության աջակցության նախաձեռնություն» անվանումը և որը ղեկավարվում էր ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի կողմից (Middle East Initiative Partnership // URL: http://www.medregion.mepi.state.gov/aboutmepi.html): 2002թ. Պետդեպարտամենտը հստակ նախանշեց այս նախագծի նպատակը` ժողովրդավարական բերափոխումներ իրականացնել տարածաշրջանի այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Ալժիրը, Բահրեյն,ը Եգիպտոսը, Օմանը, Կատարը, Սաուդյան Արաբիան, Թունիսը, ՄԱԷ-ն, Պաղեստինյան տարածքները, Իրանը, Իրաքը և Լիբիան: Այդ վերափոխումներն իրականացվում էին այնպիսի նախագծերի օգնությամբ, որոնք ուղղված են.
- քաղաքական կարգերի փոփոխման կուսակցություններ ստեղծելու, այլընտրանքային քաղաքական գործիչներ պատրաստելու, կանանց էմանսիպացիայի և լոյալ ու ժողովրդավարական տրամադրվածությամբ երիտասարդություն ձևավորելու ճանապարհով,
- տնտեսական կլիմայի փոփոխություն «արևմտյան կրթություն» ստացած գործարարների և իրավաբանների շերտի ստեղծման, ինչպես նաև երկրների օրենսդրության փոփոխման ճանապարհով,
- կրթական համակարգի բարեփոխում` կանանց համար կրթության հասանելիությունը ընդլայնելու, ուսումնական պլանները վերանայելու և դպրոցներն ու համալսարաններն ամերիկյան դասագրքերով ապահովելու ճանապարհով:
Այս նախագծերի իրականացման գործում փորձարկվեց սկզբունքային մի նորարարություն: «Հանրային դիվանագիտության» գոյության 60 տարիների ընթացքում ԱՄՆ փոխեցին ազատական ժողովրդավարության սկզբունքների տարածմանն ուղղված ուսուցողական ծրագրերի թիրախային լսարանը: Այժմ գործող վերնախավի, զինվորականների և այլախոհ մտավորականների փոխարեն ԱՄՆ կառավարությունը սկսեց սովորեցնել մինչև 25 տարեկան երիտասարդությանը և կանանց: Բացի այդ, Պետդեպարտամենտն արդիականացրեց իր ազդեցության առաջ մղման մարտավարությունը: Քաղաքական վարչակարգերին և բանակին աջակցելու փոխարեն, Վաշինգտոնը սկսեց ստեղծել այլընտրանքային կուսակցություններ, ոչ առևտրային կազմակերպություններ, բարեփոխել կրթության համակարգը:
Արդյունքում, 10 տարվա «հանրային դիվանագիտության» ընթացքում նախ ինչպես ԱՄՆ-ում, այնպես էլ սեփական հայրենիքում տեղի ունեցավ քաղաքական ուսուցում ստացած արաբ բնակչության թվի զգալի աճ: Եթե 2000թ. վերջին հազարավոր քաղաքացիներ էին ընդգրկվում փոխանակման կամ ուսուցողական ծրագրերում, ապա արդեն 2004-2009թթ.` հարյուր հազարավոր: Օրինակ, միայն Եգիպտոսից 1998թ. ժողովրդավարության զարգացման ծրագրերով ԱՄՆ ուսման են հրավիրել մոտ 3300 մարդու, 2007թ.` արդեն 47 300 մարդու, 2008թ.` 148700 (!) մարդու:
Երկրորդ, ԱՄՆ-ին հաջողվեց մշակել հասարակության ոչ շատ ապահովված շերտերը ներկայացնող և կրթություն ստանալու հնարավորությունից զրկված երիտասարդությանը: Երիտասարդության այդ խմբերը, այսպես կոչված underserved youth կամ ռիսկի խմբի երիտասարդությունը, ահաբեկչական խմբավորումների անդամներ դառնալու մեծ շանսեր ուներ: Հատուկ դպրոցներում ուսումնասիրելով ժողովրդավարության և քաղաքացիական հասարակության հիմունքներ, ուսումնասիրելով քաղաքական տեխնոլոգիաներ և բողոքի շարժման հիմունքներ, նրանք դարձան «ժողովրդավարական վերափոխումների» առաջատար ջոկատը և միայն սպասում էին X ժամի:
Միաժամանակ ստեղծվեցին մի ամբողջ շարք ռադիոկայաններ և հեռուստաալիքներ («Սավա», «Ֆարդա», «Ազատ Իրաք», «Ամերիկայի ձայնը քրդերենով», «Պարսկական նորությունների ցանց» և այլն): Իսկ Հյուսիսային Աֆրիկայի և Մերձավոր Արևելքի բոլոր երկրներում հեռարձակվող ամենամասշտաբային «Ալխուրան» հեռուստաալիքը երիտասարդության ուշադրությունը կարողացավ կենտրոնացնել այնպիսի հաղորդումների վրա, ինչպիսիք են «Ժողովրդավարության ժամ», «Կանանց կարծիքը» և այլն: Հատուկ ուշադրություն նվիրվեց բլոգեր-ակտիվիստների պատրաստմանը: Բացի այդ, հեղափոխությունների սցենարների մշակման և ընդդիմադիր կորիզի նախապատրաստման գործում անմիջական մասնակցություն էին ցուցաբերում New America Foundation-ը, որի համահիմնադիրը Global Voices-ն էր և Google-ի գործընկերը, Հարվարդի համալսարանին կից Քենեդիի անվան Պետական կառավարման դպրոցի ԶԼՄ-երի և հանրային քաղաքականության կենտրոնը, Հարվարդի Իրավունքի դպրոցին կից Բերկմանի «Համացանցը և հասարակությունը» կենտրոնը, Օքսֆորդի Համացանցի ինստիտուտը, Կոլումբիայի և Յելի համալսարանների իրավունքի դպրոցները և այլն (URL: http://www.movements.org/pages/995):
Փաստորեն, մենք ժամանակակից ենք նոր սերնդի «Սառը պատերազմ» վարելու տեխնոլոգիաների արմատական արդիականացման: Հայաստանի Հանրապետությունում կոշտ «ԳՀ» քաոսային էֆեկտից խուսափելու համար մենք՝ ՀԱՅԵՐՍ պետք է օգտագործենք «SOFT POWER» տեխնոլոգիաները ( ՌԴ-ն էլ դրանից չի կարող խուսափել): «SOFT POWER»-ի էության հստակ իմացությամբ և օգտագործմամբ զարգացնել սեփական Ես-ը ՝ ուղղված նախևառաջ դեպի «ներս»:
Դա թույլ կտա ՀԱՅԵՐԻՍ սեփական իսկության մեջ անզիջելի հավատով բնականոն արդիականացնել ազգային շահերը, ոչ թե կոշմնորոշվել դեպի «ուժի բևեռներ», այլ ինքնորոշվել: Այս կերպ ՀԱՅԵՐՍ, խուսափելով «ուժի բևեռներ» նպատակադրված մանիպուլյացիաներից, կկարողանանք բարձրացնել իշխանության իրականացման մշակույթը, հզորացնել ՀԱՅՈՑ պետականությունը և կերտել ռազմավարական անվտանգ ապագա:
Նյութի աղբյուրը քաղաքագիտության դոկտոր Մարիամ Մարգարյանի բլոգն է։