Կերտել ժողովրդավարական, ինքնիշխան, սոցիալական,
իրավական պետություն՝ Տունը Հայոց։
X դարն իր արժեքային բազմաչափությամբ տրոհել էր հայ մարդու պատկերացումները սեփական գոյության և հարատևման խնդիրների մասին. մի կողմից Բագրատունիների, մյուս կողմից Արծրունիների թագավորությունները, գերիշխանության համար նրանց միջև ծավալված սուր հակասությունների տիրույթներում ինքնությունը կորցրած ավատատիրական տները, լայն թափ ստացած թոնդրակյան շարժումը, Արաբական խալիֆայության և Բյուզանդական կայսրության կողմից հրահրվող բանսարկությունները: Այս ամենը երկատել էր հայ մարդուն, և նա դարձնել էր աշխարհի նյութական սկզբի, ծանր հարկերի, սահմանային պատերազմների, աստվածամերժ մտայնության զոհ:
Լինելով իր ժամանակի կրթված և մարդասիրական արժեքներ որդեգրած մարդկանցից մեկը` Գր. Նարեկացին, իր ստեղծագործություններում` մասնավորապես Մատյան ողբերգությունում, ստեղծեց Մարդու ինքնակառավարման, ինքնաիրացման, ինքնահաստատման մի այնպիսի արժեքային համակարգ, որը, դարերի հոլովույթում քննություն բռնելով, հնարավորություն է տալիս մարդ էակին ոգեղենության, մարդասիրության, սիրո և բարու բարձր արժեքները համադրել նյութականության հետ: Նման մոտեցմամբ է համակարգվում նարեկյան մշակույթը՝ կիզակետելով հայ տեսակի գոյաբանական և իմացաբանական խնդիրներ` հանուն նրա անվտանգության ապահովման:
Մեր համոզմամբ այս համատեքստում էլ Գր. Նարեկացին, մեկնաբանելով հարաբերական անկախության մեջ գտնվող ժամանակի սոցիալ-քաղաքական իրավիճակը, մշակեց Աստված—Մարդ, Մարդ—Մարդ, Մարդ—բնություն հարաբերությունների բարեփոխման նոր համակարգ, ուր առկա հակամարտություններն արդյունք էին «Ես»-ի` ինչպես սեփական ժամանակի և տարածության, այնպես էլ ժամանակի և՛ ներդաշնակ , և՛ աններդաշնակ տիեզերաբանական ընկալումների:
Մատյանում մշակված և ներկայացված նարեկյան մշակույթի մասին ամբողջական պատկերացում կազմելու նպատակով հատկապես կարևորում ենք Աստծուն ուղղված հակամարտության փոխակերպման դրվագները: Բազմադեմ Աստծո նարեկյան պատկերացումներում միանգամայն հստակ ներկայացված են և՛ երկրային աններդաշնակությունը, և՛ մարդկային ավերող սկիզբը, որոնց նկատմամբ կարելի է հաղթանակ տանել միայն Տիրոջ զորությամբ.
Քանզի զիա ՞րդ ոչ արդեւք չքնաղ քան զբան
Եւ ի մթութենէ երկեւանութեան խաւարի զտեալ,
Եւ աստուծով աւժանդակեալ եւ աւգնեալ սիրտ մեղաւորի,
Որ ընդ մարմնապէս ծիծաղելն ` առ նմին հեծէ հոգեպէս,
Որ թէպէտ եւ յամբարձմանէ բարձրութեան գերագունիցն կայից
Ստորասուզեալ ծանրութեամբ յանդնդային վհին խորխորատ
զբոյն կործանման`
Նորագիւտ մեղաւքն անջրելեաւք,
Ունի եւ նշխար նշողից փրկութեան կենաց հպաւոր,
Իբր կայծակն լուսոյ` պահեցեալ ի միտս եւ յոգի… (ԺԱ — Բ)
[3, էջ 285]:
Նարեկացին համոզված է, որ երկրային աններդաշնակությունը և մարդկային ապակառուցողականությունն արդյունք են քրիստոնեական պատվիրանների շրջանցման: Մտածողը վստահ է, որ Աստված—բնություն—Մարդ ներդաշնակությունը ստեղծվում է միայն այն դեպքում, երբ ոչ միայն չեն անտեսվում Բարձրյալի պատվիրանները, այլև Մարդը հավատարիմ է մնում դրանց: Միայն այդ կարգացույցների պահպանումը և դրանց հանդեպ հավատարմությունն է օգնում մարդուն տեսնել, զգալ, ընդունել, հասկանալ ու հավատալ Աստծուն : Հենց այդ պատճառով է որ նա ոչ միայն ամենագետ ու ամենազոր է, այլև մարդ արարածի դատավորը. չէ՞ որ իր բոլոր արարքների համար մահկանացուն պատասխանատու է Երկնային Թագավորին: Մարդու բոլոր գործերի մարդասիրական հանրագումարը ենթադրում է ինքնահաշվետ պատճառահետևանքային փոխպայմանավորվածություն և համակեցություն, քանի որ նրա բոլոր խոսքերն ու արարքները` չար կամ բարի, իրեն են վերադառնում. «Մի՛ դատիր, որ չդատվես» , «Ոգիդ մի՛ հիվանդացրու չարով», «Մի՛ մոռացիր, որ չարը, գայթակղելով քեզ, մղում է թվացյալ հաղթանակների` քեզ զրկելով արարչության շնորհից»: Մարդն անվերապահ ընդունում է արարչությունը որպես հավատո հանգանակ, իսկ նրա մարդասիրությունն էլ համապատասխան պարտավորություններ է թելադրում.
Արա՛ փրկութիւն նիւթոյ խորանիս` որդւոյս դառնութեան,
Որ եկիր խնդրել եւ կեցուցանել զիս` զկորուսեալս:
Զի քո է մեծութիւն, յաղթութիւն եւ զաւրութիւն,
Եւ դու ես քաւութիւն եւ բժշկութիւն, նորոգութիւն եւ երանութիւն,
Եւ քեզ վայել է փառք եւ երկրպագութիւն յաւիտեանս:
Ամէն ( ԼԵ-Գ) [3, էջ 395]:
Այս իմաստով էլ նարեկյան մշակույթի մարդասիրական հենքը Սուրբ Երրորդության սկիզբ ունի. Հայր Աստծով սկսած և Հիսուս Քրիստոսով ու Սուրբ Հոգով ամբողջացած քրիստոնեությունը` որպես ազգային հավատի և պատվիրանների բացահայտման օրենք, ձևավորեց ամբողջական Մարդու կերպարը: Մի դեպքում Մարդն անցյալ—ներկա—ապագա եռաչափության կրողն է, այլ դեպքում, քրիստոնեական արժեքաբանությամբ պայմանավորված` արարիչ: Այս երկակիությունն էլ նրան հնարավորինս զերծ է պահում անօրենությունից, մարդատյացությունից, որոնք կարող են «Ես»-ին դարձնել աններդաշնակ և բախումներ հրահրել ընդունված կարգուկանոնի, սահմանված օրենքների դեմ: Այս նկատառումներից ելնելով էլ Նարեկացին գտնում է, որ Աստծո նկատմամբ ունեցած բացարձակ և անվերապահ հավատը Մարդուն ուղղում է գիտակցված գործողությունների ոլորտ, հույսով, որ իրեն` որպես հանուրի մասնիկի, այն անվտանգ կեցության հնարավորություն է ընձեռում և ապահովում:
Նարեկյան մշակույթը քրիստոնեությունը դիտում է երևույթների շղթայական ամբողջության մեջ, համաձայն որի` քրիստոնեական հավատը մեղքերի, Աստծուն հնազանդության, խոստովանության, զղջման, ապաշխարանքի, պարբերական գայթակղությունների և քավության, Տիրոջ կողմից հնարավոր թողություն ստանալու բարդ ու բազմաչափ շղթա է: Այդ շարքի ավարտն էլ հարաբերական է, քանի որ մեղսագործ ապաշխարող և գայթակղվող Մարդուն ներելու կամ չներելու իրավունքը միայն Աստծունն է, և Մարդն ի սկզբանե պետք է պատրաստ լինի դրանց: Նման մոտեցման հիմքում էլ ամենագո ուղղահայացության գիտակցումն ու պահպանումն է, որը Մարդու բնականոն զարգացման երաշխավորն է` իր արժեքային բազմազանությամբ: Աստված իրավունք է տալիս Մարդու վարքի քրիստոնեական կերպը քննել և՛ հորիզոնական (ցանցային), և՛ ուղղահայաց (ստորակարգ) ձևերով:
Նարեկյան մշակույթում Մարդը` որպես ընդհանուրի անդամ, ներկայանում է ամենագո ուղղահայացության մեջ: Մեղք գործելը նշանակում է հակադրվել Աստծո Որդուն, Տիրոջ օրենքին. «Ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, որովհետև իմ այս փոքր եղբայրներից մեկին արիք, ինձ արիք» (Ավետարան ըստ Մաթևոսի, ԻԵ 40, Իե 45): Մարդու` Աստծո հանդեպ ունեցած հավատը, հույսն ու սերը պետք է լինեն անվերապահ ու բացարձակ: Այս սկզբունքով են թելադրված Մարդու բոլոր արարքները և մարդասիրական չափանիշները: Ըստ էության Մարդու բոլոր արարքների հիմքում Բարձրյալի հանդեպ ունեցած վերաբերմունքն է, քանի որ խախտել օրենքը` նշանակում է ոտնձգություն կատարել Տիրոջ կողմից արարված էակի` Մարդու հանդեպ: Այս տրամաբանությամբ էլ նարեկյան մշակույթը ներառում է նեոպլատոնական իմաստասիրությունը` «Պահպանի՛ր կարգը, որ կարգն էլ պահպանի քեզ» կարգախոսով: Համաձայն Նարեկացու` Մարդու հակամարտության գործընթացն սկսվում է մահկանացուի մեղսագործությունից և ավարտվում Աստծո ողորմածության դրսևորումներով: Նարեկյան մշակույթի ձևավորման ընթացքում ի սկզբանե հեղինակին զբաղեցնող խնդիրների կիզակետում օրինազանց մեղսագործն է, իսկ մնացածը սոսկ համատեքստ է:
Կյանքը թատերաբեմ է, ուր յուրաքանչյուր Մարդ իր դերն է կատարում. մեղք է գործում, հետո ապաշխարում ու ներվում, իսկ Տիրոջ ողորմությանն արժանանում են միայն ապաշխարողները.
Աղիողորմ հեծեծանաց` ի բարձունս աղաղակելոյ.
Ընկա՛լ քաղցրութեամբ, տէր աստուած հզաւր, զդառնացողիս զաղաչանս,
Մատի՛ր գթութեամբ առ պատկառեալս դիմաւք,
Փարատեա՛, ամենապարգեւ, զամաւթական տխրութիւնս,
Բա՛րձ յինէն, ողորմած, զանբերելի ծանրութիւնս,
Անջրպետեա՛, հնարաւոր, զմահացու կրթութիւնս,
Աւարեա՛, միշտ յաղթող, զխաբողին հաճութիւնս,
Բացադրեա՛, վերնային, զմոլելոյն մառախուղ,
Կնքեա՛, կեցուցիչ, զկորուսչին ընթացմունս,
Ցրուեա՛, ծածկատես, զըմբռնողին չար գտմունս,
Խորտակեա՛, անքնին, զմարտողին դիմեցմունս (ԺԲ-Գ) [3, էջ 291]:
Նարեկյան մշակույթի ներման, Տիրոջ թողտվության այս արարողակարգը, բնականաբար, որևէ առնչություն չունի կաթոլիկ եկեղեցու կողմից մեղքերի քավության գործընթացին, երբ հնարավոր է համարվում մեղքից ազատվել դրամ վճարելով, կամ էլ եկեղեցականի հետ բանավոր երկխոսություն վարելով:
Հոդվածն ամբողջությամբ կարող եք ընթերցել Մարիամ Մարգարյանի բլոգում։